ޖިނާއީ މައްސަލައެއްގައި ދަޢުވާ ލިބިގަތުމަށް ނުކުޅެދިގެންވާކަމުގެ ދިފާޢު (adjudicative competence defense) ދަޢުވާ ލިބޭ މީހާއަށް ނެގިދާނެއެވެ. އެ ޙާލަތުގައި ޖިނާއީ އިޖުރާއަތުގެ ޤާނޫނުގެ 121 ވަނަ މާއްދާގެ ދަށުން އޭނާގެ މެޑިކަލް އެގްޒެމިނޭޝަނެއް ހެދުމަށް ކޯޓުން އަމުރުކުރަންޖެހެއެވެ.
ޤާނޫނުލްޢުޤޫބާތުގެ 62 ވަނަ މާއްދާއަށް ބަލާއިރު، ދަޢުވާލިބޭ މީހާގެ ކުޅެދުންތެރިކަން ބެލުމުގައި، ހަމައެކަނި އެ މީހާގެ ޖިންސާމާނީ ނުވަތަ ނަފްސާނީ ޙާލަތު ހުރިގޮތްސާފުވެގެން ނުފުދެއެވެ. ނުކުޅެދުންތެރިކަމެއް ހުރިކަމާއި، އޭގެ މިންވަރު ދެނެގަނެވުމަކުން ވެސް ނުފުދެއެވެ. ހައިކޯޓުގެ ޕްރޮސިކިއުޓަރ ޖެނެރަލް ވ. ޙަމްދާން މުޙައްމަދު (2020/HC-A/259) ޤަޟިއްޔާއާއި، ޕްރޮސިކިއުޓަރ ޖެނެރަލް ވ. ޝިފާޢު މުޙައްމަދު (2024/HC-B12/28) ޤަޟިއްޔާގައި ފަނޑިޔާރު ފާތިމަތު ފަރުހީޒާ ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި، މި ދިފާޢުގެ ފައިދާ ލިބޭތޯ ކަނޑައެޅުމުގައި ބަލަންޖެހެނީ، ނުކުޅެދުންތެރިކަމުގެ ސަބަބުން، ދައުވާގެ ބާވަތް ނުވަތަ މަޤްސަދު ފަހުމުވާނެކަން ނުވަތަ ނޫންކަމެވެ. ހަމައެހެންމެ، ދަޢުވާލިބޭ މީހަށް ދިފާޢުގައި ވާހަކަދެއްކުމުގެ ޤާބިލުކަން ހުރިކަން ނުވަތަ ނޫންކަމެވެ. ދަޢުވާލިބޭ މީހާގެ ހުރި ނުކުޅެދުންތެރިކަމުގެ ސަބަބުން، އެ މީހާ ތަމްސީލްކުރާ ޤާނޫނީ ވަކީލުންނަށް ބޭނުންވާ އިރުޝާދުދިނުމުގެ ޤާބިލުކަން ނެތުމާއި، ދިފާޢު ބިނާކުރުމުގައި އެހީތެރިވުމުގެ ޤާބިލިއްޔަތުކަން ނެތުމާއި، ހުށަހެޅޭ ހެކި ޤަރީނާއަކީ ކޮބައިކަން ފަހުމުނުވުމާއި، ޝަރީޢަތް ހިނގަމުންދާގޮތް ފަހުމުނުވުން ފަދަ ކަންތައްތައްތަކަށް ބެލިދާނެއެވެ. މިކަންކަމަށް އެގްޒަމިނޭޝަނެއް ހެދުމުގައި، ޚަބީރުން ސަމާލުވާންޖެހެއެވެ.
ޕްރޮސިކިއުޓަރ ޖެނެރަލް ވ. ޢަބްދުލްބާސިޠު (2023/HC-B12/6) ޤަޟިއްޔާގައި ފަނޑިޔާރު ދީބާނާޒް ފަހުމީ ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި، ޤާނޫނު ތަޞައްވުރު ކޮށްފައިވާ މެޑިކަލް އެގްޒޭމިނޭޝަނަކީ، ޚިދުމަތުގައި ދެމިހުރި ޑަކްޓަރަކަށް ހެދިދާނެ އެގްޒެމިނޭޝަނެކެވެ. ފޮރެންސިކް ސައިކިއެޓްރީގެ ޚާއްޞަ ދާއިރާއިން ކިޔަވާފައިވާ ޑަކްޓަރަކަށްވުން ލާޒިމެއްނޫނެވެ. ފަނޑިޔާރު ލިޔުއްވާފައިވާ ގޮތުގައި، މެޑިކަލް އެގްޒެމިނޭޝަން ރިޕޯޓެއްގައި ފުރިހަމަވާންޖެހޭ މަޢުލޫމާތުތަކަކީ:
1. މެޑިކަލް އެގްޒެމިނޭޝަން ހަދާފައިވަނީ މީހެއްގެ ސިކުނޑީގެ ނުވަތަ ޖިސްމާނީ ޙާލަތާ ގުޅޭގޮތުން ފަންނީ ނަޒަރަކުން ކަންކަން ނިންމުމުގެ ޤާބިލުކަންހުރި ޚިދުމަތުގައި ދެމިހުރި ޑަކްޓަރެއްކަން.
2. އިތުރު ފަންނީ މީހުން ބައިވެރިވެފައިވާނަމަ، އެ ބައެއްގެ ތަފުޞީލުތަކާއި، އަދާކުރި ދައުރު.
3. އެޒަމިނޭޝަން ހެދުމުގެ ގޮތުން، ދަޢުވާލިބޭ މީހާއާއެކު ވަގުތު ހޭދަކުރެވިފައިވާ މިންވަރު.
4. އެގްޒެމިނޭޝަން ގައި ރިޢާޔަތް ކުރެވުނު ކަންކަމާއި، އެގްޒެމިނޭޝަން ރިޕޯޓުގެ ނިންމުންތައް ބިނާވާ ސަބަބުތައް.
ބުނެވިދިޔަ ކަންކަމުގެ މައްޗަށް ބިނާކޮށް ހަދާފައިވާ އެސެސްމަންޓުން ދަޢުވާލިބޭ މީހާއަކީ، ދިފާޢު ލިބިގެންވާ މީހެއްކަން އެކަށީގެންވާ ގޮތެއްގައި ސާފުނުވާ ނަމަ، އައު އެގްޒެމިނޭޝަނެއް ހެދުމަށް ފަނޑިޔާރު އަލުން އަމުރުކޮށްފާނެއެވެ.
ބައެއް މައްސަލަތަކުގައި ދަޢުވާލިބޭ ފަރާތްތަކުން ޖިނާއީ އިޖުރާއަތުގެ ޤާނޫނުގެ 121 ވަނަ މާއްދާގައި ބަޔާންކޮށްފައިވާ ދަޢުވާލިބިގަތުމަށް ނުކުޅެދިގެންވާކަމުގެ ދިފާޢު ނަގައެވެ. ނަމަވެސް ދިމާވާ މައިގަނޑު މައްސަލައަކީ، އިސްވެ ދެންނެވުނު ކަންކަން ދެނެގަނެވޭ މިންވަރަށް، އަދި އިސްވެ ދެންނެވުނު ކަންކަން ފުރިހަމަވާގޮތަށް މެޑިކަލް އެގްޒެމިނޭޝަން ރިޕޯޓު ދިވެހިރާއްޖޭގައި ހިންގާ ޞިއްޚީ ޚިދުމަތްދޭ މަރުކަޒުތަކުން އެކުލަވާ ނުލެވުމުގެ މައްސަލައެވެ. ނަތީޖާއެއްގެ ގޮތުން، ދަޢުވާލިބޭ މީހުންނަށް މި ދިފާޢު ޙައްޤުވާކަން ކަނޑައެޅުމަށް ހުރަސްތަކެއް ދިމާވުމެވެ.