ކޯޓުތަކުން ނިންމާ ނިންމުންތަކުގައި ކަނޑައެޅޭ އުސޫލުތަކަކީ، އެ ނިންމުން ނިންމާ ހިންދުން ފެށިގެން، ހުރިހައި މައްސަލަތަކެއްގައި ވެސް ބޭނުންކުރެވޭނެ އުސޫލުތަކެކެވެ. އަދި މަތީ ކޯޓުން ނިންމާ ނިންމުތަކަކީ، ދަށު ކޯޓުތަކުން ތަބާވުން ލާޒިމު ނިންމުންތަކެއް ވެސް މެއެވެ. ޤަޟިއްޔާތަކުގައި ކޯޓުތަކުން ކަނޑައަޅާ އުސޫލުތަކަކީ، އޭގެ ފަހުން ނިންމާ އެއްގޮތް މައްސަލަތަކުގައި ރިއާޔަތްކުރެވޭނެ އުސޫލުތަކެކެވެ. މިކަން ކުރުމުގައި ތަބާވާންޖެހޭ ހަމަތަކެއް ހުރެއެވެ. ކޯޓުން ކުރިން ނިންމާފައިވާ ހުކުމަށް ރިއާޔަތްކުރުމުގައި ގެންގުޅެންވީ ހަމަތައް އިބްރާހީމް ޢަބްދުއްލަޠީފް ވ. އޯނަސް ޕްރައިވެޓް ލިމިޓެޑް ޤަޟިއްޔާގައި ފަނޑިޔާރު ޑރ. އަޒްމިރާލްދާ ޒާހިރު ބަޔާންކޮށްދެއްވާފައިވެއެވެ. އެކަންކަމަކީ؛
ކޯޓުތަކުން ކަނޑައަޅާ އާންމު އުސޫލުތައް
ކޯޓުތަކުން ކަނޑައަޅާ އާންމު އުސޫލުތައް ހުރިހައި ބާވަތެއްގެ މައްސަލަތަކަށް ހިނގާނެއެވެ. މިސާލަކަށް ގާނޫނެއްގެ މާއްދާއެއް ތަތުބީގުކުރުމުގައި ރިއާޔަތްކުރަންވީ ކަންކަން ކުރިން ކޯޓަކުން ކަނޑައަޅައިފިނަމަ، އެ މާއްދާ ބޭނުންކުރަންޖެހޭ ކޮންމެ މައްސަލައެއްގައި ވެސް އެ އުސޫލު ހިނގާނެއެވެ.
އެއްކަހަލަ މައްސަލަތަކުގައި އެއްގޮތަކަށް އަމަލުކުރުން
ސާފުކޮށް ވަކި އުސޫލެއް ކަނޑައަޅާފައި ނުވިނަމަވެސް، ކުރީގެ މައްސަލައިގެ ނިންމުމުގެ ސަބަބުތައް ފަހުގެ މައްސަލައިގައިވެސް އެއްގޮތް ވާނަމަ، ކުރީގެ މައްސަލައިގައި ކަނޑައެޅި އުސޫލުތައް ބޭނުންކޮށް ފަހުގެ މައްސަލައިގައި ގޮތެއް ނިންމޭނެއެވެ. މިހާލަތުގައި ދެ މައްސަލައިގެ އަސާސީ ވާގިއާތައް (material facts) އެއްގޮތްވާން ޖެހެއެވެ.
ރޭޝިއޯ ޑެސިޑެންޑީ (ratio decidendi)
ރޭޝިއޯއަކީ މައްސަލައިގެ ނިންމުމަށް ވާސިލުވެވުނު މައިގަނޑު ސަބަބުތަކެވެ. ނިންމުން ބިނާވާ މައިގަނޑު ހުއްޖިއްޔަތު (justifications) ތަކެވެ. ކުރިން ނިންމާފައިވާ މައްސަލައިގެ ރޭޝިއޯ ޑެސިޑެންޑީއަށް ފަހުން ބަލައި މައްސަލައިގައި އަމަލުކުރުން ލާޒިމެވެ. މައްސަލައިގެ ރޭޝިއޯ ދެނެގަތުމުގައި ބޭނުންކުރެވިދާނެ ބައެއް ހަމަތައް، އަޙްމަދު އަޒާން މަރުޒޫޤު އަދި އިތުރު ފަރާތްތައް ވ. ދިވެހި ދައުލަތް ޤަޟިއްޔާގައި ފަނޑިޔާރު ޙުޒައިފާ މުޙައްމަދު ބަޔާންކޮށްދެއްވާފައި ވެއެވެ. މިގޮތުން ބޭނުންކުރެވިދާނެ ދެ ޓެސްޓެއް، ފަނޑިޔާރު ތަފްސީލުކޮށްދެއްވާފައިވާތީ ފެނެއެވެ. އެއީ، ރިވަރސަލް ޓެސްޓް (Reversal test) އަދި މެޓީރިއަލް ފެކްޓްސް ޓެސްޓް (Material facts test) އެވެ.
އޮބިޓަރ ޑިކްޓަމް (obiter Dictum)
މައްސަލައިގެ މައުޟޫގެ ތެރެއިން ދެކެވޭ އެހެނިހެން ވާހަކަތައް އަދި މައްސަލައިގައި ވާސިލުވެވޭ ނަތީޖާއަށް ސީދާ ގުޅުމެއް ނުވާ ކަންކަމަށް، ފަހުން ނިންމާ މައްސަލައިގައި ތަބާވުން ލާޒިމެއް ނޫނެވެ. މައްސަލައިގެ ނިންމުމުގެ ބޭރުން ފަނޑިޔާރުން ފާޅުކުރާ ޚިޔާލުތައް ފަހުގެ މައްސަލައިގައި ބޭނުންކުރުން ލާޒިމު ނުވިނަމަވެސް، އެކަންކަމަކީ، އެއާ އެއްގޮތަށް އަމަލުކުރަން ބާރުއަޅާ ކަންކަމެވެ.
ޕަރ އިންކިއުރިއަމް ނިންމުންތައް (per incuriam)
މައްސަލައިގައި އެދެވިގެންވާ މިންވަރަށް ގާނޫނީ އުސޫލުތަކަށް ރިއާޔަތްކުރުމެއް ނެތި ނިންމިފައިހުންނަ ނުރަނގަޅު ނިންމުންތަކަށް ރިއާޔަތްކުރާކަށް ނުޖެހޭނެއެވެ. މިފަދަ ނިންމުންތަކާ ދުރަށްދާނަމަ، އެ ނިންމުންތަކާ ދުރައްދާ ސަބަބުތައް ފަނޑިޔާރު ސާފުކޮށް ބަޔާންކޮށްދޭންޖެހެއެވެ.
އެއްކަހަލަ މައްސަލަތަކުގައި އެއްގޮތަކަށް ޢަމަލުކުރަނީ، އިންސާފު ގާއިމުކުރުމަށްޓަކައި ކޯޓުތަކުން އެއްކަހަލަ މައްސަލަތަކުގައި އެއް ގާނޫނީ އުސޫލުތަކެއް ތަތުބީގުކުރުމަށް ބާރު އެޅުމުގެ ބޭނުމުގައެވެ. މީގެއިތުރުން، މައްސަލަތަކުގައި ކޯޓުތަކުން އަމަލުކުރާނެ ގޮތް އާންމު ރައްޔިތުންނަށް ދުރާލައި އެނގިފައި އޮތުމުގެ ސަބަބުން، ވަކި މައްސަލައެއް ވަކި ގޮތަކަށް ފަނޑިޔާރެއް ނިންމައިފާނެކަމުގެ ވަހުމާއި ޝައްކު ފިލުވައިލުމުގެ ބޭނުމުގައެވެ. ދެފުށް ފެންނަ ގޮތަކަށް އެންމެންނާ މެދު ހަމަހަމަކަމާއެކު އަމަލުކުރުމުގެ ބޭނުމުގައި ވެސް މެއެވެ.